खरंतर त्या लहान वयात जातपात हा काय प्रकार हे काहीच माहीत नव्हते. आम्ही सर्व मुले एकत्र खेळात असू. बारा बलुतेदार पद्धतीचा थोडाफार काय तो पगडा होता. त्यामुळे आमच्या आडनावापेक्षा वडिलांच्या कामावरून आम्हाला हाक मारल्या जात असत. सर्वांचे कुटुंब त्यांच्या व्यवसायावरून ओळखले जात. शिवाय कोणाचा उल्लेख करताना फारसा आदर वगैरे दिल्या जात नसे. खेळत असताना अर्थात एकमेकांचा उद्धार करायचा असेल तर तो वडिलांच्या नावावरून आणि व्यवसायावरून. माझी आई अतिशय धार्मिक तर वडील एकदम नास्तिक. प्रत्येक सण, प्रत्येक विधी साजरा करण्याचा तिचा प्रयत्न असे. त्यामुळे बऱ्याच छोटामोठ्या गोष्टी मला माहीत झाल्या. त्यामुळे मांसाहार आम्हाला वर्ज होता. अंडे, मासे, मटण, चिकन हे केवळ ऐकून. अर्थात मला पण अश्या आहाराचे आकर्षण कधीच झाले नाही. जिवंत प्राणी अथवा पक्षी मारून खाणे हे माझ्या मनातही कधी आले नाही.
ह्या सर्व वातावरणामुळे, घरात किंचित सोवळे पाळले जायचे. अर्थात त्याचा अतिरेक नव्हता. गावातील काही गावकुसाबाहेरील विशीष्ट समाज गाईचे मांस खात असे, हे इतर लोकांना आवडत नसे. पण ते तेवढ्या पुरतेच.
एकदा एक गावकुसाबाहेरील बाई कामानिमित्त आईला भेटायला आली. गप्पा सुरु झाल्या. बाईला तहान लागली असावी, अंगणात एक बाजूला एक पेला ठेवलेला होता. आईने तिला तो पेला दिला, त्यात माठातून पाणी ओतले. परंतु त्या बाईला ते आवडले नसावे. अंगणात ठेवलेला पेला दिलेला तिला आवडला नाही. आमच्या घराचे दार नेहमी उघडे असायचे. रस्ताने कोणी जात असले तर ओळखीचे लोक हाक मारायचे, विचारपूस करायचे, दारावर येणारे विक्रेते असायचे, तेही ओळखीचे झाले होते त्यामुळे कोणाला पाणी वगैरे प्यावयाचे असेल तर आत येऊन ते पीत असत. तो पेला त्यासाठी वेगळा ठेवलेला होता.
त्या बाईचा काहीतरी गैरसमज झाला आणि ती पाणी न पिताच निघून गेली. बाई पाणी न पीता निघून गेली ह्याचे आईला खूप वाईट वाटले. एखादी व्यक्ती दारावरून पाणी न पीता निघून गेली ह्याची चुटपुट आईला लागून राहिली.
दोन तीन दिवसानंतर आईने त्या बाईला तिच्या घरी जाऊन जेवणाचे आमंत्रण दिले. क्षणभर ह्यावर तिचा विश्वासच बसला नाही. परंतु आढेवेढे घेत ती तयार झाली. ती आली तेव्हा आईने मोठ्या आस्थेने तिची चौकशी केली. तिला हळदी कुंकू देऊन एक चोळीचा खण दिला आणि तिला जेवू घातले. तिला समजून सांगितले की त्यादिवशी तिला देण्यात आलेला पेला हा जाणूनबुझून दिला नव्हता. ती बाईच्या डोळ्यात नकळत अश्रू आले. डोळे पुसत ती म्हणाली, "आज तुमच्यामुळे माझा माणुसकीवरील विश्वास परत आला. नाहीतर आम्हाला अशी वागणूक कोणी देत नाही. आमच्याशी लोक धड बोलत नाहीत, जेवू घालायची गोष्ट तर दूरच. पण सर्व लोक सारखे नसतात हेच खरे. "
त्याकाळी समाजातील जातीपातीचा पगडा खूप भक्कम होता. गावकुसाबाहेरील समाजाबद्दल तर खूपच अनास्था लोकांना असायची. अश्या वातावरणात आईने तो पगडा पुसण्याचा एक प्रयत्न केला. हि एक प्रकारची छोटीशी क्रांतीच म्हणावी लागेल.
विनोद बिडवाईक
