बेयंत सिंगला शिक्षा

अभ्यासाव्यतिरिक्त इतर अवांतर अश्या गोष्टी शाळेत फारश्या नसत. शाळा सुरु झाली की प्रार्थना, राष्ट्रगीत, प्रतिज्ञा झाली की मग शाळेचे तास सुरु होत आणि सायंकाळी पाचपर्यंत चालत असत. शनिवारी पीटी चा तास असे. आमचे पीटीचे सर मनात आले तर कवायती घेत असत. खूपदा ते मद्य पिऊन बाहेर कोठेतरी पडलेले असत. वर्षातून कधीतरी क्रीडा स्पर्धा होत असत, कबड्डी, व्हॉलीबॉल, रिंग, खो खो असे ते खेळ असत. मग त्याची प्रॅक्टिस शाळा संपल्यावर होत असे. व्हॉलीबॉल हा माझा आवडता खेळ. मुख्यतः मी सर्व्हीस करत असे. 

प्रजासत्ताक दिन आणि स्वातंत्रदिन साजरे होत असत तेव्हा काही कार्यक्रम होत असत. मी शाळेच्या बँडपथकात होतो. मला तो मोठा ढोल वाजवायला आवडत असे, पण सरांनी बासरीवादनाचे काम आम्हा मुलाकडे दिले होते. ती स्टीलची बासरी मला कधीच वाजवता आली नाही, टीमवर्कचा एक फायदा असतो. इतरांच्या सुरात सूर मिळवून मी ती बासरी वाजवत असे. प्रजासत्ताक दिनानिमित्त एक हस्तलिखित विशेषांक निघत असे. माझे अक्षर त्यावेळेस खूप छान होते, ह्यावर कोणाचाही विश्वास बसणार नाही, पण माझ्या शुद्धलेखनाच्या वहीला पारितोषिक मिळालेले आहे. माझे अक्षर चांगले असल्यामुळे, विशेषांकाचे हस्तलिखित लिहिण्याचे काम माझ्याकडे आणि इतर चांगले अक्षर असणाऱ्या विद्यार्थ्याकडे येत असे. 

हे सर्व सोडले की मात्र आम्हाला अभ्यास एके अभ्यास असे. गावातील इतर मुलांना फारसे अभ्यासाबद्दल काही वाटत नसे. पण शाळेतील हुशार मुलाकडून फार अपेक्षा असायच्या. 

कधीतरी जेव्हा आम्ही दुसऱ्या मोठया गावात किंवा शहरातील शाळेत शिष्यवृत्ती, जिल्हास्तरीय गणित, ड्रॉईंग वगैरे परीक्षेसाठी आम्ही जात असू, तेव्हा त्या मुलांचा चुणचुणीत पणा बघून आम्हाला न्यूनगंड वाटत असे. काय मस्त बोलायची ती मुले. वादविवाद स्पर्धा, कथाकथन, वक्तृत्व स्पर्धा ह्या केवळ आम्ही ऐकून असायचो. शाळेत ह्या गोष्टी आयोजित करणे म्हणजे वेळेचा अपव्यय आहे असा आमच्या शिक्षकांचा समज होता.

आमची शाळा ज्या संस्थेची होती त्या संस्थेच्या मुख्य कार्यालय आणि मोठी शाळा ज्या ठिकाणी होती त्या करजगाव गावी एक विज्ञानप्रदर्शन आयोजित केले गेले होते. रसायनशास्त्रIच्या काकड सरांनी ठरवले की मी ह्या प्रदर्शनात भाग घ्यावा. सोबत वरच्या वर्गातील दोन विद्यार्थ्याना पण त्यांनी तसे सांगितले. आम्ही खूप चर्चा केली, परंतु काय करावे हे कळत नव्हते, शिवाय प्रयोगासाठी सामुग्री जमा करणे हे मोठे काम होते. 

त्यावेळेस देश्याच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधींचा नुकताच खून झाला होता. बेयंत सिंग ह्या मारेकऱ्याला अटक करण्यात आली होती. ह्या बेयंत सिंग बद्दल आमच्या मनात कमालीची चीड होती. विषय ताजा होता. 

चर्चेच्या दरम्यान मी म्हणालो. "आपण बेयंत सिंग ला शिक्षा देण्याचा प्रयोग करू या."

"चल काहीतरीच, हा काय प्रयोग आहे? तू काय फाशीचा प्रयोग दाखवणार आहेस?" एकाने विचारले.

"नाही, आपण फाशी नाही द्यायची."

"मग?"

काकड सरांनी नुकतेच वेगवेगळे वायुरूप पदार्थ जसे, ऑक्सिजन, कार्बनडायऑक्साईड, हायड्रोजन क्लोराईड तयार करण्याचे प्रयोग करून दाखवले होते. 

"आपण त्याला, कार्बनडायऑक्साईडने मारायचे."

"कसे?"

"आपण कार्बनडायऑक्साईड आणि इतर वायू बनवायचे. कार्बनडायऑक्साईड नळीने एक जार मध्ये सोडायचा, आणि त्या जार मध्ये बेयंत सिंग ला बुडवून ठेवायचे. सोबत आपण वेगवेगळे वायू बनवायचे, त्याचे प्रयोग दाखवायचे आणि शेवटचा प्रयोग हा दाखवायचा. हे वायूद्रव बनायची पद्धत आणि त्याचा उपयोग सांगायचा आणि मग कार्बनडायऑक्साईड ने बेयंत सिंग ला मारायचे." मी माझा प्लॅन सांगितला.

"आणि बेयंत सिंग ला कोठून आणणार?" राजेश ने प्रश्न विचारला 

"सरदारजीची बाहुली आहे माझ्या बहिणीची." विजय उत्तरला. 

खरंतर आमच्याकडे उपलब्ध असणाऱ्या साधनात हाच प्रयोग शक्य होता. वायू तयार करण्यासाठी लागणारे साहित्य आम्ही शाळेतून घेणार होतो. सरांना हि कल्पना सांगितली.  त्यांना ती फारसी आवडली नसावी पण आम्ही हे सर्व प्रयोग एवढ्या उत्कटतेने सांगितले की त्यांनी आमच्या ह्या प्रयोगाला सहमती दिली. 

आम्ही तयारी सुरु केली. वायू तयार करण्याचे साहित्य, प्रक्रिया ह्यांचे हस्तलिखित पोस्टर्स बनवले. त्याचबरोबर, "बेयंत सिंगला शिक्षा. बघण्यासाठी भेट द्या स्टॉल न. १२, आयोजक म्हणून आम्ही आमचे आणि शाळेचे नाव टाकले. आमची तयारी पूर्ण झाली. आम्ही प्रदर्शनाच्या गावी गेलो. आदल्या रात्री आम्ही आमच्या मुख्याध्यापकांच्या घरी मुक्काम केला आणि दुसऱ्या दिवशी सकाळी प्रदर्शनस्थळी जाऊन प्रयोगाची मांडणी केली, पोस्टर्स लावले. प्रवेशद्वाराजवळ बेयंत सिंग च्या शिक्षेचे पोस्टर सर्वांचे लक्ष वेधून घेत होते. 

थोड्या वेळाने प्रदर्शनाचे उदघाटन झाले. प्रमुख पाहुणे आले, त्यांनी जुजबी माहिती करून घेतली. हळूहळू इतर विध्यार्थी, पालक, नागरिक येऊ लागले. मोठ्या नाटकीपणे दर अर्ध्यातासांनी आम्ही वायू कसे बनतात त्याचे प्रात्यक्षिक देऊ लागलो. प्रयोग झाल्यावर मग विजय मोठया आवाजात नाटकी आवाजात जाहीर करे, "आता बेयंत सिंग ला आपण कार्बनडायॉक्साईड देऊन शिक्षा देऊ या." असे म्हणत तो सरदारजीच्याची बाहुली पाण्याचा जार मध्ये वरून खाली ढकलत असे, त्याच्या नाकातून बुडबुडे येत. मग आम्ही त्या जारमध्ये कार्बनडायॉक्साईड सोडत असे, हवेच्या दबावामुळे बेयंत सिंग गटांगळ्या खात असे. आणि थोड्या वेळाने, बुडबुडे संपून तो तळाला लागत असे.

आमचा हा प्रयोग तुफान प्रसिद्ध झाला. प्रदर्शनातील इतर प्रयोग खूप चांगले होते. काही शाळांनी आणि विद्यार्थ्यांनी पैसे खर्च करून छान मॉडेल्स बनवले होते, त्यांचे प्रयोगही उत्कृष्ट होते. परंतु आमचा प्रयोग लोकप्रिय ह्या प्रकारात मोडणारा होता. सगळीकडे बेयंत सिंगची शिक्षा हा चर्चेचा विषय झाला होता. गावातील मोठी माणसे, बायबापूडे, हा प्रयोग बघायला मोठी गर्दी करू लागली. दोन दिवसांनी प्रदर्शनाचा निरोप होता आणि उत्कृष्ट प्रयोग, मॉडेल ला पारितोषिक जाहीर होणार होते. 

"बेयंत सिंगला शिक्षा" ह्या प्रयोगाचा उल्लेख प्रत्येक भाषणात होता. परंतु जेव्हा पारितोषिक जाहीर व्हायला लागले, तेव्हा मात्र आमचे नाव येत नव्हते. पहिले, दुसरे, तिसरे, उत्तेजनार्थ पारितोषिक जाहीर होत होते. आमचे नाव कोठेच नव्हते. आम्ही तिघेजण निराश होऊन, चेहरे पडून बसलो होतो. आपला प्रयोग एवढा प्रसिद्ध होऊन सुद्धा आपल्याला काहीच कसे नाही? ह्याचा विचार करून आम्ही नाराज झालो. 

शेवटी उद्घोषकाने आमचे आणि आमच्या शाळेचे नाव जाहीर केले. आम्हाला विशेष पारितोषिक जाहीर झाले होते. तुफान टाळ्या आणि शिट्ट्यांचा आवाजात मोठ्या अभिमानाने आम्ही पारितोषिक घ्यायला व्यासपीठावर गेलो.   

(विनोद बिडवाईक ह्यांची सर्व पुस्तके फ्लिपकार्ट आणि बुकगंगा वर उपलब्ध आहेत.  इंग्रजी मध्ये लिहिली पुस्तके किंडल फॉरमॅट मध्ये ऍमेझॉन वर उपलब्ध आहेत.)